พิธีกรรมในวัฒนธรรมข้าวของชาวอีสานใต้

นอกจากปัจจัยด้านสภาพแวดล้อม ด้านภูมิประเทศ ภูมิอากาศที่เอื้อต่อการ "เป็น" ข้าวแบบอีสานแล้ว

สิ่งที่ส่งอิทธิพลอย่างมีนัยสำคัญคือ ความเป็น "คน" ในวัฒนธรรมข้าวอีสาน

ซึ่งผสานทั้งวิถีชีวิต ความเชื่อ ความเป็นอยู่ นิสัยใจคอของผู้คนในท้องถิ่น ล้วนส่งต่อความเป็นเอกลักษณ์ของข้าวหอมมะลิอีสานทั้งสิ้น

ประมาณ 9,000 ปีที่ผ่านมา มนุษย์หันมาให้ความสนใจเฝ้าสังเกตวัฏจักรของข้าวป่า และสภาพนิเวศวิทยา จนนำไปสู่องค์ความรู้ในการเพาะปลูกข้าว มีการริเริ่มปลูกข้าวแบบหมุนเวียนแปลงนาในพื้นที่ลุ่ม เมื่อมนุษย์ค้นพบวิธีปลูกข้าว และเก็บเกี่ยวไว้บริโภค วิถีชีวิตความเป็นอยู่จึงเริ่มเปลี่ยนแปลง จากนักล่ามาเป็นชาวไร่ หรือจากเดิมที่เคยเก็บของป่าล่าสัตว์ มาเป็นการผลิตอาหารเมื่อประมาณ 7,000 ปีทีผ่านมา และ เริ่มหยุดเร่ร่อนหันมาตั้งถิ่นฐานเป็นหลักแหล่ง จนกล่าวได้ว่า ชุมชนชาวนาเป็น “หมู่บ้าน” แห่งแรกของโลก

หลักฐานทางโบราณคดีที่แสดงถึงการเพาะปลูกข้าวในประเทศไทยที่ได้จากการขุดค้นทางโบราณคดีจากแหล่งโบราณคดีบ้านเชียง เครื่องปั้นดินเผาบ้านเชียง Ban Chiang pottery อำเภอหนองหาน จังหวัดอุดรธานี และ แหล่งโบราณคดีโนนนกทา อำเภอภูเวียง จังหวัดขอนแก่น  มีทั้งเมล็ดข้าวที่ถูกไฟเผากลายเป็นถ่านและแกลบ ซึ่งเป็นส่วนผสมอยู่หนาแน่นในเนื้อดินที่ใช้ทำภาชนะดินเผา แสดงว่า น่าจะเป็นข้าวที่เกิดจากการเพาะปลูกมากกว่าจะเป็นข้าวป่า  หรือข้าวที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ มีอายุราว 4,000 กว่าปี มาแล้ว นอกจากนี้ยังมีหลักฐานภาพเขียนบนผนังถ้าหรือผนังหินอายุ ไม่น้อยกว่า 2,000 ปีที่ผาหมอนน้อย บ้านตากุ่ม ตำบลห้วยไผ่ อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี บันทึกภาพการปลูก ธัญพืชชนิดหนึ่ง ลักษณะเหมือนข้าว ภาพแปลงพืชคล้ายข้าว และภาพควายซึ่งตีความได้ว่า มนุษย์สมัยนั้นรู้จักข้าวและ การเพาะปลูกข้าวแล้ว

ในส่วนของพิธีกรรมที่เกี่ยวกับข้าวมีขึ้นเพื่อการให้ความเคารพแก่ข้าว ผนวกกับมีขึ้นเพื่อสร้างขวัญและกำลังใจแก่ชาวนา ซึ่งต้องลงใจและลงแรงเป็นอย่างมากกว่าข้าวจะสมบูรณ์พร้อมในการนำมาหุงเลี้ยงชีพ ตลอดจนมีขึ้นเพื่อสานสัมพันธ์ และสร้างสามัคคีในชุมชน พิธีกรรมที่สะท้อนถึงความเชื่อ และวัฒนธรรมที่สืบทอดต่อกันมา ตั้งแต่ก่อนการเพาะปลูก ไปจนถึงการเกี่ยวการเก็บ เป็นสิ่งที่คนไทยยึดถือปฏิบัติสืบต่อกันมานับจากอดีตกาลจนถึงปัจจุบัน เช่น 

“พิธีกรรมก่อนการเพาะปลูก” อาทิ พิธีบุญไฟ พิธีนาตาแฮก 

“พิธีกรรมช่วงการเพาะปลูก” อาทิ พิธีบุญข้าวประดับดิน

“พิธีกรรมเพื่อการบำรุงรักษา” อาทิ พิธีบุญข้าวสาก

“พิธีกรรม เพื่อการเก็บเกี่ยวและฉลองผลผลิต” เช่น พิธีบุญคูนลาน  บุญข้าวจี่ บุญผะเหวด เป็นต้น